Artsen zijn bevlogen professionals, die tegelijk in een omgeving werken waar een groot beroep op hun mentale en emotionele weerbaarheid wordt gedaan. Dat kan een wissel trekken op de veerkracht om in evenwicht te blijven, emotioneel, professioneel en in de balans tussen een werkend leven en een leven daarbuiten. Tegelijk laten artsen een hoge tevredenheid over hun werk zien. Zo lieten in 2003 Visser en anderen met een aselecte steekproef onder 2400 Nederlandse medisch specialisten zien dat maar liefst 81 % van de deelnemers een hoge werktevredenheid rapporteerden. En tegelijk bleek 55% van de deelnemers een hoge mate van stress te ervaren, waarbij de combinatie van hoge stress en lage tevredenheid een duidelijke relatie had met het ontstaan of de aanwezigheid van burn-out.

De prevalentie van emotionele uitputting en burn-out onder artsen loopt in studies uiteen en is vaak hoog te noemen. Ondanks methodologische kanttekeningen, zijn gegevens wel robuust, of laten ze in ieder geval zien hoe emotioneel belastend het werk als arts kan zijn, waarbij de Covid-19 pandemie de werkdruk nog verder verhoogd heeft. Harvey en anderen schrijven in 2021 dat ondanks wat in een opleiding tot arts en specialist soms voorgehouden lijkt te worden, artsen niet immuun zijn voor de emotionele gevolgen van hun werk, die soms verder gaat dan een gevoel van emotionele uitputting, maar zelfs vormen van een psychische aandoeningen met angst en depressie aan kan nemen.

Het belang van burn-out bestrijding ligt niet alleen bij de individuele specialist, maar raakt ook breder de kwaliteit van de zorg die samenhangend met emotionele uitputting onder druk kan komen te staan.

Schrijf je in

Psychiaters kennen binnen de groep medisch specialisten soms nog weer specifieke uitdagingen in hun werk. Verschillende onderzoeken laten zien dat hun stressniveau en het gevoel van emotionele uitputting hoger ligt dan bij andere medisch specialisten. Psychiaters behandelen patiënten die vaak geen behandeling willen, die deze behandeling wel nodig hebben, waarmee soms de grenzen van de professionele mogelijkheden moet worden gezocht. Psychiaters kunnen daarmee emotioneel (persoonlijk en professioneel) soms in een ingewikkelde situatie komen, in de besluiten die soms genomen moeten worden. Enige emotionele distantie is nodig om het werk als psychiater te kunnen doen, om te voorkomen dat het je werk emotioneel je teveel in de greep krijgt. En dan is het zoeken hoe een balans te houden tussen afstand en nabijheid, omdat zonder nabijheid de opbouw van een vertrouwensband lastiger wordt. De GGZ is bovendien de laatste jaren net als andere medische sectoren getroffen door bezuinigingen, reorganisaties en veranderingen in de wet- en regelgeving. Dat maakt het werk lang niet altijd makkelijk, omdat de administratieve procedures meer van de werktijd vraagt dan je eigenlijk zou willen.

Onderzoeken laten zien dat psychiaters in Nederland en daarbuiten een grote mate van voldoening en tevredenheid ervaren vanuit hun werk. En tegelijk wordt ook door hen er een hoge mate van stress beschreven. Dat bleek al uit een enquête die in 2011 door Koerselman en anderen onder 2489 psychiaters werd afgenomen. Uit die enquête bleek dat psychiaters gelijktijdig tevredenheid ervoeren uit en over hun werk en ook veel werkstress rapporteerden. Uit deze enquête bleek bovendien dat vooral organisatie gerelateerde werkstress een negatieve invloed had op de tevredenheid over het werk. Datzelfde beeld kwam naar voren in een meer recente enquête door de Jonge Psychiater. In de thermometer van de Jonge Psychiater die in 2020 werd afgenomen, bleek dat bijna alle psychiaters veel voldoening halen uit het contact met hun patiënten. Maar liefst 97% heeft het gevoel iets te betekenen voor hun patiënten. Echter, bijna 30% was geneigd de GGZ te verlaten, vooral uit ervaren ontevredenheid hoe het werk in de GGZ is georganiseerd. Bovenal gaf 18 % aan ooit een burn-out te hebben ervaren, volgens twee derde van de deelnemers waren deze klachten werk gerelateerd. In deze enquête gaf 33% van de psychiaters aan af en toe flinke klachten van emotionele uitputting te ervaren.

Buitenlandse studies laten een vergelijkbaar beeld zien, zonder uitputtend te willen zijn in de beschrijving ervan. In 2011 schrijven Rathod en anderen in een artikel in The Psychiatrist dat conflicten en onenigheid met de het management, problemen voortkomen uit discontinuïteit van zorg oorzaken waren dat het gevoel van stress hoog was. In dit onderzoek kwam naar voren dat ongeveer 40% van de psychiaters overweeg te stoppen met hun vak. Maar liefst 15% van de onderzochte populatie ervoer een serieuze geestelijke overbelasting, met zelfs gedachten aan suïcide.  Kumar schrijft in een overzichtsartikel uit 2007 dat factoren als agressie, incidenten met geweld, het gevoel geen verantwoordelijkheid te kunnen dragen, de administratieve last, factoren zijn waardoor de balans verstoord kan raken, zelfs bij de meest stabiel functionerende psychiater. In ditzelfde artikel wordt gerept dat psychiaters gepassioneerd blijven voor hun werk, en toch een hoog niveau van stress kunnen ervaren, tot het niveau van overbelasting. Psychiaters laten volgens Kumar hogere scores zien in het gevoel van emotionele uitputting dan andere medische specialisten.

Bykov en anderen lieten in 2021 met een systematische review zien dat de prevalentie voor emotionele uitputting 43.5% was, waarbij dit voor Europese psychiaters wat lager lag dan voor niet-Europese psychiaters. Hun conclusie was dat burnout of het gevoel van emotionele uitputting hoog is onder psychiaters, en dat het belangrijk is effectieve strategieën te ontwikkelen om het emotionele welzijn te verbeteren. Rotstein en anderen kwamen in 2019 tot vergelijkbare conclusies. Chan en anderen lieten in 2019 zien dat juist ook psychiaters in opleiding tot de risicogroepen behoren om te maken te krijgen met een gevoel van uitputting en zelfs burn-out.

In de genoemde Nederlandse enquêtes wordt het effect van ingrijpende incidenten op het welzijn van psychiaters niet afzonderlijk belicht. Dat geweldsincidenten in de psychiatrie echter veel voorkomen blijkt uit een Nederlandse enquête uit 2013, verschenen in het Tijdschrift voor Psychiatrie. Met een online enquête onder werknemers in de intramurale psychiatrie werden onder 1534 respondenten (niet alleen psychiaters) in totaal 2648 incidenten gemeld, en melden 313 respondenten meer dan 5 incidenten, nogal eens van ernstige aard. Weltens en anderen lieten met een review in 2021 zien dat agressief gedrag in klinische omgevingen veel voorkomt, in percentages uiteenlopend van 8 tot 76%.

Buitenlands onderzoek laat een vergelijkbaar beeld zien. Een onderzoek in 2009 uit Nieuw-Zeeland liet zien dat maar liefst 46% van de psychiaters verbaal bedreigd was, 39% fysiek geïntimideerd was door patiënten en 16% ooit was aangevallen. Spaans onderzoek liet zien dat psychiaters significant worden blootgesteld aan geweld, zowel verbaal als fysiek, en dat dit een relatie heeft met ontevredenheid over het werk, emotionele uitputting, professionele effectiviteit en het ontstaan van cynisme over het vak.

Ingrijpende incidenten kunnen niet alleen agressie betreffen, maar ook suïcide. In een studie uit 2014 rapporteren Heponiemi en anderen dat stress waar psychiaters moeilijk mee om kunnen gaan, de zelfmoord van de patiënt betreft. De gevolgen van ingrijpende incidenten anders dan agressie kunnen dus eveneens groot zijn. Barman en Kablinger lieten in 2021 met een online-enquête zien dat het gevoel van emotionele uitputting bij psychiaters en psychiaters in opleiding hoger was dan bij andere specialismen. De confrontatie met een suïcide van een patiënt was daarbij een incident dat tot klinisch significante stressgerelateerde klachten kon leiden. Ze noemen het belang van trainingsprogramma’s, formele en informele steun, workshops om de stress die dit en andere incidenten geeft te verminderen of te voorkomen.

Een paar dingen zijn zeker. Het vak van psychiater geeft velen voldoening en draagt bij aan de tevredenheid over het werk. Tegelijk is er ook soms een hoge, ervaren werkstress, dermate dat dit tot een gevoel van emotionele uitputting kan leiden en zelfs tot gedachten het werkveld te verlaten. Er is dus soms een discrepantie tussen die relatieve tevredenheid en de ervaren werkstress. Dat roept de vraag op hoe dat komt. Hoe valt dat te verklaren? Eigenlijk valt daar niet een eenduidig beeld te halen uit literatuur die je naleest. In 2011 schrijven Koerselman en anderen dat psychiaters wellicht vaker passieve coping strategieën hanteren: ‘Ze houden de problemen voor zichzelf’, zo valt te lezen. Misschien is dat iets dat samenhangt met de ingewikkeldheid van het werk, waarbij een gevoel van emotionele distantie ook wel nodig is het werk te kunnen blijven doen, zonder dat de ervaring van de ander je te veel raakt. Toch weet ik uit eigen ervaring hoe een vorm van emotionele vermijding er wel in kan sluipen, als je in de loop van je werkend leven met de nodige incidenten te maken krijgt. En hoe helpend het is om dat te doorbreken.

Al lezend blijven veel verschillende zaken nog onduidelijk. Wel is er een duidelijke trend. Psychiaters zijn veelal tevreden met hun werk, of halen voldoening uit hun werk en tegelijk is het ervaren stressniveau hoog. Dat leidt soms tot emotionele uitputting en burn-out. Al dan niet ervaren omstandigheden in de organisatie van het werk of de organisatie waarin gewerkt wordt dragen bij aan die stress. De rol van persoonsgebonden factoren is een stuk minder zeker. Incidenten zijn een factor van belang in het ontstaan van stress, en het ontstaan van emotionele uitputting en zelfs burn-out. Het vak wordt vaak als een voldoening ervaren en kan tegelijk een zware wissel trekken op de veerkracht en balans. Dat geldt zeker ook voor de psychiater in opleiding.

Het vergt veel van het incasseringsvermogen van psychiaters om hun werk te blijven doen. Het is dan ook belangrijk om als psychiater veerkrachtig en emotioneel in evenwicht te blijven. Om nog plezier in je werk te houden, ook als het steeds zwaarder wordt en complexer. Het is belangrijk om het werk los te kunnen laten, te kunnen blijven loslaten en te kunnen ontspannen, maar ook hulp in te roepen van je collega’s als het soms te zwaar wordt. In de GGZ is niet altijd georganiseerd dat er een peer support-opvang methodiek is, waar ook de psychiater bij aan kan kloppen. Daardoor kom je soms onnodig in een wat geïsoleerde positie, waar de schoonheid van het vak juist vraagt om in verbinding met de ander je werk te doen. Het vak van psychiater roept soms nog teveel op om verwijderd te raken van eigen emoties, en de betekenis die het werk heeft van je af te laten glijden, terwijl de invloed ervan soms groter is dan je jezelf wilt toegeven. De Masterclass van 7 en 8 oktober 2022 heeft onder meer tot doelstelling een begin te maken van een verandering hierin.

Visser MRM, Smets EMA, Oort FJ, de Haes HC. Stress, satisfaction and
burnout among Dutch medical specialists. CMAJ, 2003, 168, 271-275.

Kumar S. Burnout and job satisfaction in New Zealand psychiatrists:
a national study. Int J Soc Psychiatry, 2007, 53, 306-316.

Koerselman GF, Smit JH, Van Tilburg W. Een onderzoek naar arbeidssatisfactie onder Nederlandse psychiaters. Tijdschrift voor Psychiatrie, 2011, 53, 393-403.

Harte JM, Van Leeuwen ME, Theuws R. Agressie en geweld tegen hulpverleners in de psychiatrie; aard, omvang en strafrechtelijke reactie. Tijdschrift voor psychiatrie, 55, 2013, 325-335.

Heponiemi T, Aalto A, Puttonen S, Vänskä J, Elovainio M. Work-Related Stress, Job Resources, and Well-Being Among Psychiatrists and Other Medical Specialists in Finland.
Psychiatric Services, 2014, 65, 796–801.

Harvey SB, Epstein RM, Glozier N, Petrie K, Strudwick J, Gayed A, Dean K, Henderson M, Mental illness and suicide among physicians. The Lancet, 398, 2021, 817.

De Psychiater-thermometer, De Jonge Psychiater, 2020.

Bykov K, Zrazhevskaya I, Topka E, Peshkin V, Dobrovolsky A, Isaev R, Orlov A. Prevalence of burnout among psychiatrists: A systematic review and meta-analysis. J Affect Disord, 2022, 308, 47-64.

Weltens I, Bak M, Verhagen S, Vandenberk E, Domen P, Van Amelsvoort T, Drukker M. Aggression on the psychiatric ward: Prevalence and risk factors. A systematic review of the literature. October 8, 2021, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0258346.

Rathod S, Mistry M, Ibbotson B, Kingdon D. Stress in psychiatrists: coping with a decade of rapid change. The Psychiatrist, 2011, 35, 130-134.

Kumar A. Burnout in psychiatrists. World Psychiatry. 2007, 6, 186–189.

Rotstein S, Hudaib A, Facey A, Kulkarni J. Psychiatrist burnout: a meta-analysis of Maslach Burnout Inventory means. Australas Psychiatry, 2019, 27, 249-254.

Chan M, Chew O, Sim K. Burnout and associated factors in psychiatry residents: a systematic review. Int J Med Educ, 2019, 30, 149-160.

Pina D, Paloma L, Esteban, P, Egea-Fuentes A, Ruiz J, Llor-Esteban B. User violence in public mental health services. Comparative analysis of psychiatrists and clinical psychologists. Journal of Mental Health, 2020 19, 1-7.

Barman R, Kablinger A. Prevalence of trauma- and stress-related symptoms in psychiatrists and trainees following patient suicide in the United States. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol, 2021, 56, 1283-1288.